Wyzwolenie Auschwitz
Wstępna ewakuacja obozu i zacieranie śladów
Od sierpnia 1944 r. do połowy stycznia 1945 r. Niemcy wywieźli z Auschwitz ok. 65 tys. więźniów i więźniarek, których jako niewolniczą siłę roboczą zatrudniono w różnych zakładach przemysłowych w głębi Trzeciej Rzeszy. Rozpoczęli też wstępne zacieranie śladów i niszczenie dowodów zbrodni – palono m.in. rejestry więźniów i wykazy Żydów zamordowanych w komorach gazowych. Wywożono ruchome mienie obozowe, głównie duże ilości materiałów budowlanych, oraz rzeczy zagrabione ofiarom masowej zagłady. Do końca roku rozebrano lub zdemontowano urządzenia techniczne wszystkich, z wyjątkiem jednej, komór gazowych i krematoriów.
Likwidacja obozu
W połowie stycznia 1945 r., w związku z przełamaniem linii frontu przez Armię Czerwoną i zbliżaniem się jej jednostek do oddalonego o 70 km Krakowa, rozpoczęto ostateczną ewakuację więźniów. Od 17 do 21 stycznia 1945 r. wyprowadzono w pieszych kolumnach z Auschwitz i podobozów około 56 tys. więźniów i więźniarek. Po dotarciu do wyznaczonych stacji kolejowych byli wywożeni dalej na zachód wagonami towarowymi. Zarówno piesze, jak i kolejowe trasy ewakuacyjne usłane zostały zwłokami zastrzelonych oraz zmarłych z wycieńczenia lub przemarznięcia. Ocenia się, że w trakcie tej akcji zginęło co najmniej 9 tys. więźniów Auschwitz.
20 stycznia 1945 r. esesmani wysadzili w powietrze unieruchomione wcześniej komory gazowe wraz z krematoriami, a 26 stycznia ostatnią z nich, znajdującą się dotąd w stanie pełnej zdatności do użytku. 23 stycznia podpalili magazyny z mieniem pozostałym po ofiarach eksterminacji.
Wyzwolenie
Po ewakuacji na terenie obozów w niepewnej sytuacji znalazło się blisko 9 tys. więźniów, w większości chorych i wyczerpanych, pozostawionych tam przez Niemców. Około 700 więźniów żydowskich zostało zamordowanych pomiędzy wymarszem ostatnich kolumn ewakuacyjnych a nadejściem oddziałów sowieckich. Tylko zbieg okoliczności sprawił, że reszta w większości uniknęła zagłady.
27 stycznia 1945 r. na teren miasta Oświęcimia wkroczyła Armia Czerwona, napotykając na opór cofających się oddziałów niemieckich. W walkach o wyzwolenie poległo ponad 230 żołnierzy sowieckich. W Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau i Auschwitz III-Monowitz wyzwolenia doczekało około 7 tys. więźniów. Około 500 innych zostało wyzwolonych przed 27 stycznia i wkrótce potem w podobozach.
Nad chorymi roztoczyło opiekę kilka sowieckich szpitali polowych oraz tzw. Szpital Obozowy Polskiego Czerwonego Krzyża, założony przez polskich ochotników, głównie mieszkańców Krakowa i okolic. Znalazło się w nich 4,5 tys. byłych więźniów – głównie Żydów, obywateli ponad dwudziestu państw – w tym ponad 400 dzieci.
Więźniowie we względnie dobrym stanie fizycznym opuścili Auschwitz zaraz po wyzwoleniu, udając się w rodzinne strony na własną rękę bądź w zorganizowanych transportach. Większość pacjentów szpitali uczyniła to samo trzy-cztery miesiące później.